Kolędy: świąteczne śpiewanie o radości z narodzin Bożego Dzieciątka
Od jak dawna śpiewa się w Polsce kolędy? Świąteczne wyrażanie radości z narodzin Bożego Dziecięcia przy pomocy śpiewu przywędrowało do nas zza południowej granicy około XV wieku. To wtedy z Czech dotarły do Polski radosne pieśni świąteczne oraz szopki bożonarodzeniowe. Pierwotnie polskie kolędy były przekładem z łaciny, bądź też tłumaczeniem pieśni ze śpiewników Braci Czeskich. Tak było na przykład w przypadku najstarszej znanej polskiej kolędy, zaczynającej się od słów "Zdrów bądź, królu anielski" z 1424 roku, czy pochodzącej z 1435 roku kolędy "Chrystus się nam narodził". Również popularna do dziś średniowieczna polska kolęda z XVI wieku "Anioł pasterzom mówił" stanowi adaptację łacińskiego utworu "Dies est laetitiae". Kolędy zyskały na popularności na przełomie XVII i XVIII wieku, wówczas zresztą na określenie pieśni bożonarodzeniowej zaczęto używać właśnie terminu "kolęda".
Boże Narodzenie (zdjęcie ilustracyjne) fot. unsplash.com/zdjęcie ilustracyjne
)
Kolędy góralskie
Kolędy góralskie wyróżniają się spośród innych lokalną gwarą i rytmiczną muzyką. Choć w polskich górach śpiewane są wszystkie polskie kolędy, a góralskie zespoły nadają im nowych i niepowtarzalnych brzmień, to warto wspomnieć o kolędach i pastorałkach powstałych właśnie na południu Polski. Najbardziej chyba znaną góralską kolędą jest "Oj maluśki, maluśki". Autor tej pastorałki nie jest znany, a jej pierwszy zapis można odnaleźć już we franciszkańskich rękopisach z Krakowa z XVIII wieku, choć najbardziej znany rękopis kolędy pochodzi z 1808 roku. Pierwotnie tekst liczył zaledwie 8 strof, z biegiem czasu dopisywano kolejne. Z folkloru góralskiego wywodzi się także kolęda "Jezusa narodzonego", powstała prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku. Szczególnie często na Podkarpaciu i Podhalu śpiewana jest także kolęda "Gore gwiazda Jezusowi", powstała prawdopodobnie w XVIII wieku. Tekst odnaleźć można w XVIII-wiecznym rękopisie krakowskiego klasztoru Sióstr Karmelitanek, a wraz z melodią opublikowany został w 1843 roku w zbiorze "Pastorałki i kolędy z melodyjami". Z Małopolski Wschodniej wywodzi się również powstała najprawdopodobniej w XIX wieku kolęda "Do szopy, hej pasterze". Ta anonimowa pastorałka została po raz pierwszy opublikowana w 1931 roku. Prawdopodobnie również w Małopolsce, jeszcze w XVII wieku, powstała kolęda "Jam jest dudka". Najstarszy zachowany zapis odnaleźć można w Kancjonałach staniąteckich z 1707 roku. Wśród kolęd góralskich nie sposób też nie wspomnieć o kolędzie pasterskiej "Bracia, patrzcie jeno". Przypuszcza się, że pochodzi ona z XVIII wieku, a za autora słów uznawany jest Franciszek Karpiński. Oryginalną melodię kolędy miał stworzyć niejaki Dąbrowski, kompozytor utworów kościelnych o nieznanym dziś imieniu. Poddana ona została modyfikacjom przez Teofila Klonowskiego. Inne góralskie kolędy to: "Dobrze, ześ sie Jezu pod Giewontem zrodził", "Dnia jednego o północy", "Idzie hyr", "Przy hornej dolinie" czy popularna na Podkarpaciu "Łaska nieba górnego".
Góralski kulig w Wiśle Fot. Wojciech Surdziel / Agencja Wyborcza.pl
Tradycyjne kolędy polskie
Tradycyjne kolędy polskie tworzone i śpiewane były w całej Polsce, choć ich melodia często, w zależności od regionu, ulegała licznym modyfikacjom. Za jedną z najstarszych polskich kolęd uchodzi "Gdy się Chrystus rodzi". Powstała ona prawdopodobnie we wczesnej fazie baroku (na przełomie XVI i XVII wieku), o czym świadczyć może połączenie tanecznych akcentów z elementami chorałowymi. Z XVII lub XVIII wieku pochodzi kolęda "W żłobie leży". Śpiewana jest ona do melodii poloneza koronacyjnego Władysława IV Wazy, a jej autorstwo przypisywane jest Piotrowi Skardze. Wśród tradycyjnych polskich kolęd nie może też zabraknąć "Pieśni o Narodzeniu Pańskim". Powszechnie znana jako "Bóg się rodzi", nazywana jest królową polskich kolęd. Tekst stworzył Franciszek Karpiński pod koniec XVII wieku. Początkowo śpiewano ją na różne melodie, zaś obecna, utrzymana w rytmie poloneza, napisana została prawdopodobnie przez Karola Kurpińskiego. XVII wieku sięgają też źródła kolędy "Mędrcy świata, Monarchowie", do której słowa napisał Stefan Bortkiewicz. Melodia, powstała dopiero w XIX wieku, jest dziełem księdza Zygmunta Odelgiewicza. Z przełomu XVIII i XIX wieku pochodzi inna tradycyjna kolęda polska, "Wśród nocnej ciszy".
życzenia na Boże Narodzenie - zdjęcie ilustracyjne fot. unsplash.com/zdjęcie ilustracyjne
Najpiękniejsze polskie kolędy
Trudno wskazać najpiękniejsze polskie kolędy, gdyż każda ma w sobie jedyny i niepowtarzalny urok. Niemniej na pewno wielu zachwyca "Lulajże, Jezuniu", kołysanka powstała prawdopodobnie w II połowie XVII wieku. Najwcześniejsza zachowana wersja tej kolędy pochodzi z 1705 roku. Kolęda "Lulajże, Jezuniu" była inspiracją dla wielu twórców, na przykład Fryderyk Chopin posłużył się jej motywami w środkowej części swego Scherza h-moll op. 20, zaś Jacek Kaczmarski cytował ją w utworze "Wigilia na Syberii". Do najpiękniejszych zaliczyć też można inne kolędy z XVIII wieku o charakterze kołysanki: "Gdy śliczna Panna" czy "Jezus malusieńki". Na uwagę zasługują też utrzymane w trybie minorowym kolędy: "Mizerna, cicha, stajenka licha" z 1849 roku (obecnie znana melodia napisana została przez Jana Falla) oraz "Nie było miejsca dla Ciebie" z 1932 roku (melodię w 1938 roku napisał Józef Łaś).
)
Kolędy prawosławne
Obok licznych konkursów i koncertów kolęd polskich i światowych organizowane są też w naszym kraju przeglądy, na których śpiewane są kolędy prawosławne. Kościół prawosławny korzysta z kalendarza juliańskiego, według którego Boże Narodzenie rozpoczyna się wigilią w dniu 6 stycznia, a zatem w 13 dni po świętach w kościele katolickim. Choć wierni kolędowanie rozpoczynają od pierwszego dnia świąt, czyli 7 stycznia, okres bożonarodzeniowy zaczyna się znacznie wcześniej, świętem Wprowadzenia Bogurodzicy do Świątyni. Święto to obchodzone jest 4 grudnia i od tego momentu w cerkwiach czytane są teksty liturgiczne mówiące o Bożym Narodzeniu, a także można już śpiewać kolędy. Wśród licznych kolęd prawosławnych wymienić można "Boh sia rożdaje", "Uczora z wiaczora" czy "Nocz ticha nad Palestinoj". Warto jednak wiedzieć, że w wersji prawosławnej występuje także polska kolęda "Dzisiaj w Betlejem", powstała w II połowie XIX wieku.
Zobacz też: Filmy świąteczne. Które produkcje sprawią, że Boże Narodzenie stanie się jeszcze bardziej wyjątkowe?
