Historia ta zaczyna się od pochodzącego z Kowalewa Pomorskiego na Kujawach Wilhelma von Ostena, który uczył się w Gdańsku i Berlinie, a następnie pracował w Niemczech jako nauczyciel matematyki. Mężczyzna znany był z tego, że próbował udowodnić to, że zwierzęta są inteligentniejsze, niż wówczas uważano. Przez lata uczył konie porozumiewania się i prostych wzorów matematycznych, jednak bez większego skutku. Sytuacja ta zmieniła się w 1900 roku, kiedy kupił rosyjskiego ogiera imieniem Hans.
Koń Hans, który potrafił liczyć, czytać i rozpoznawać melodie
Koń uwielbiał kąpiele w zimnym strumieniu, długie spacery i świeże siano, ale Wilhelm zaczął dostrzegać u niego także dodatkowe cechy, których nie miały inne rumaki. Mężczyzna stwierdził, że zwierzę ma nadzwyczajne umiejętności, dzięki którym potrafi liczyć i porozumiewać się z ludźmi. Matematyk opracował metodę, która miała pomóc koniu komunikować się i odpowiadać na zadane mu pytania. W tym celu Hans miał odpowiednią ilość razy uderzać kopytem w położoną na ziemi deskę.
Wilhelm najpierw pokazywał koniu konkretne liczby kręgli. Następnie wymawiał ich liczbę głośno i stukał kopytem Hansa odpowiednią ilość razy. Później zastępował kręgle pisanymi na tablicy cyframi. Von Osten opracował też tablicę, która miała pomóc zwierzęciu komunikować się w języku niemieckim - nauczyciel zakładał więc, że koń będzie potrafił nie tylko czytać, ale też rozumieć ten język. Do korzystania z tablicy Hans musiał wykorzystywać prawe i lewe kopyto - lewym wybierał kolumnę tabeli, a prawym wersy, na których znajdowały się litery. Wilhelm dowodził, że koń umie wykonać podstawowe zadania matematyczne (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie), podawać aktualną datę czy przeczytać godzinę, rozpoznawać kolory i karty do gry, nominały monet czy rozróżnić muzyczne akordy od dysonansów.
Nauczyciel ruszył w trasę po Niemczech, gdzie bezpłatnie pokazywał, jakie umiejętności ma jego koń. Sława Hansa trafiła nawet do Stanów Zjednoczonych. W 1904 roku Niemiecka rada ds. Edukacji zdecydowała się powołać komisję, która obali lub potwierdzi tezę o inteligencji zwierzęcia. W tak zwanej komisji Hansa udział wzięło 16 osób - profesorów psychologii, lekarzy, dyrektor zoo, dyrektor cyrku, weterynarze i oficerowie kawalerii, którzy nie odkryli fałszerstwa, ale też nie chcieli wystawić żadnej opinii w tej sprawie.
)
Psycholog rozwikłał tajemnicę Mądrego Hansa
Dopiero druga komisja, powołana trzy lata później, rozwikłała tajemnicę Mądrego Hansa. Słynny, berliński psycholog Oskar Pfungest dowiódł, że podawanie prawidłowych odpowiedzi przez zwierzę nie wynika z oszustwa, tylko niezrozumienia metody, na podstawie której koń podawał dobre rozwiązania. Koń nic nie obliczał, nie znał aktualnej daty i nie przekazywał komunikatów - tylko dokładnie obserwował reakcję i mowę ciała trenera oraz osób, które znajdowały się w jego otoczeniu. Ludzie nieświadomie i niemal niezauważalnie (przez bardzo trudne do wychwycenia mikroekspresje) "pokazywali" Hansowi, kiedy liczba stuknięć jest prawidłowa.
Pfungest odkrył to wtedy, gdy zauważył, że koń odpowiada tylko w sześciu proc. prawidłowo na pytania, na które odpowiedzi nie zna jego trener. Jeśli pytający znał odpowiedź, to koń odpowiadał poprawnie w 89-proc. przypadków. Nie miało przy tym znaczenia, czy Mądry Hans znał pytającego, czy była to zupełnie nowa osoba. Co istotne, koń nie odpowiedział na pytania poprawnie, gdy nie widział twarzy pytającego.
)
Chociaż teza o liczeniu czy rozumieniu skomplikowanych komunikatów przez konia została obalona, to potwierdzono i tak duże umiejętności tych zwierząt. Konie idealnie odczytują komunikaty niewerbalne, które przedstawia człowiek. Prawidłowo odróżnia postawy i emocje, co ma mieć związek z tym, że konie są zwierzętami uciekającymi przed niebezpieczeństwem - a nie stawającymi "do walki". Potrafią więc interpretować sygnały z otoczenia, ponieważ to była ta cecha, która zapewniła im przetrwanie. Udowodniono, że koń z odległości kilku metrów wyczuwa bicie serca i nie podejdzie do osoby, która na zewnątrz pokazuje inne emocje, "niż w środku". To właśnie na podstawie zmiany pulsu jest w stanie rozpoznać, że ktoś tylko udaje spokój, gdy w środku jest zdenerwowany - a to z kolei może stanowić dla niego zagrożenie. Chociaż Hans nie potrafił liczyć ani czytać, to idealnie interpretował sygnały z otoczenia.
Wilhelm von Osten zmarł w 1909 roku i nigdy nie pogodził się z raportem komisji, która obaliła jego teorie. Nauka metody zajęła nauczycielowi cztery lata, przy czym wykorzystywał on metodę pochwał (za poprawną odpowiedź dawał Hansowi marchewkę lub chleb i podobno nigdy nie stosował bata). Gdy jednak zyskał na sławie, koń wychodził ze stajni głównie tylko po to, by dawać pokazy - miał więc zdecydowanie za mało ruchu. Niestety właściciel nie docenił Hansa, chociaż doświadczenie Pfungsta wskazywało na wielkie osiągnięcie tych zwierząt, jeśli chodzi o rozpoznawanie emocji i co ważniejsze - wyciąganie z nich prawidłowych wniosków. Wilhelm oskarżył konia o to, że go okłamał i celowo go oszukiwał, a nawet doprowadził do jego choroby nowotworowej. Dalsze losy zwierzęcia nie są do końca pewne - koń został najpierw zaprzęgnięty do karawanu, a w 1914 roku wysłano go na front I wojny światowej.
