Spośród chorób epidemicznych, które nawiedzały Europę, dżuma wymieniana jest jako najstraszliwsza. Nie chodzi tylko o sposób, w jaki skracała życie nieszczęśnikom, którzy zostali zarażeni bakterią Yersinia pestis przenoszoną prawdopodobnie przez pchły. Ta choroba siała strach swoją wszechobecnością. Najbardziej niszczycielska epidemia dżumy w latach 1346 - 1350 zabiła od 30 do 50% populacji Starego Kontynentu. Na świecie straty były procentowo niższe, ale i tak potrzeba było 150 lat, by liczba ludności powróciła do stanu sprzed zarazy.
)
Dlaczego epidemia była tak śmiercionośna?
Przypuszcza się, że bardzo duże znaczenie dla tak szybkiego roznoszenia ognisk dżumy miały ówczesne przemiany klimatu. Nastała tzw. "mała epoka lodowcowa" w wyniku której zimy były mroźne i jednocześnie wilgotne, co sprzyjało rozwojowi epidemii. Jednocześnie przy wysokiej dzietności wzrastała populacja, co jednak nie szło w parze z postępami rolnictwa. W I poł. XIV w. klęski głodu nie były czymś nadzwyczajnym. Przekładało się to na obniżenie odporności żyjących wtedy ludzi. Dodatkowo na fatalnym poziomie stał wówczas poziom higieny - nie potrafiono radzić sobie z objawami coraz liczniejszych zachorowań. W miarę narastania epidemii zdawano sobie coraz mocniej sprawę z tego, że przenosi się z człowieka na człowieka, ale u podstaw zjawiska doszukiwano się boskiej kary lub nieszczęśliwej koniunkcji planet.
Zanim dotarła do Europy, zaraza przez kilkanaście lat dżumy pustoszyła Indie i Chiny. To ze stepów dotarła najprawdopodobniej na Krym, ale epidemiolodzy doszukują się jej źródła we współczesnym Kirgistanie lub chińskiej prowincji Yunnan. Z Półwyspu Krymskiego droga do Europy stała otworem: w rozprzestrzenianiu się choroby pomogli genueńscy kupcy, którzy uciekli z portu Kaffa obleganego przez wojska mongolskie.
Wpływ na kulturę
Dżuma, która spustoszyła Europę w poł. XIV w. była szokiem demograficznym, gospodarczym i cywilizacyjnym. Największe miasta, jak Paryż lub Florencja, straciły wtedy połowę swojej ludności. Im większe i gęściej zamieszkane miasto, tym większa liczba ofiar. Nic dziwnego, że dżuma bardzo wpłynęła na kulturę i sposób myślenia. O jej zawleczenie zaczęto obwiniać przybyszów, zakonników lub trędowatych. Prześladowania dotknęły zamknięte społeczności, choćby Żydów.
Jednocześnie szerzyć zaczęła się nowa, bardzo ekspresyjna pobożność z procesjami biczowników na czele. Do czarnej śmierci nawiązywali najwięksi twórcy kultury z Giovannim Boccaccio i Francesco Petrarcą na czele. Europę ogarnęła swoista obsesja śmierci, która zabierała ze sobą przedstawicieli różnych stanów, powracając co kilkanaście lat. Pytanie, które zadawano sobie wtedy, brzmiało: kiedy znów powróci czarna śmierć? Śmierć, którą przynosiła, nie była już pogodnym dopełnieniem żywota, ale czymś, na co oczekiwano z trwogą i bezsilnością. W przedstawieniach malarskich popularny był motyw ‘’danse macabre’’ - "tańca śmierci".
Kolejne starcia z dżumą
Nie było to jednak ani pierwsze, ani ostatnie starcie z dżumą. Już w VI w. śmiertelne żniwo w Konstantynopolu zbierała tzw. Dżuma Justyniana, która rozprzestrzeniła się też w Afryce Północnej, części Azji i Europy. Kolejne wielkie tragedie dotykały Mediolan (1629), Niderlandy (1655 - 1656) i Rzeczpospolitą, gdzie najbardziej śmiercionośne były epidemie z początku XVIII w., które wyludniły i tak trapiony wojnami kraj. W XIX w. choroba zabiła 12 milionów ludzi w Indiach i Chinach. W latach II wojny światowej badania nad dżumą jako bronią biologiczną prowadzili Japończycy. Obecnie notuje się pojedyncze przypadki tej choroby, jednak są one w pełni uleczalne.
Siedem epidemii cholery
Choroba, która prawdopodobnie zabiła w Stambule Adama Mickiewicza i siała spustoszenie w carskiej armii podczas powstania listopadowego, trapiła świat w trakcie aż siedmiu epidemii. Bardzo ważne było to, czy dało się ją leczyć - szacuje się, że przy podjęciu leczenia na cholerę umiera co setny pacjent, ale bez niego śmiertelność wynosi nawet 50%. W Europie najgorsza epidemia miała miejsce w latach 1831 - 1838. Życie stracili wtedy wielki książę Konstanty, znienawidzony w Warszawie brat cara, ale też wybitny teoretyk wojny Carl von Clausewitz i filozof Georg Hegel. Szacuje się, że co roku na tę chorobę zapada nawet 2,8 miliona osób na świecie, ale śmiertelność jest niższa i wynosi ok. 90 tys. zgonów.
Ospa prawdziwa
Choroba wywoływana przez wirusa w najcięższej odmianie potrafiła powodować śmiertelność nawet na poziomie 90% populacji. To właśnie ta choroba zdziesiątkowała Azteków i Inków w XVI w. W kolejnym stuleciu niszczyła plemiona indiańskie i kolonie w Ameryce Północnej. Ostatni raz pojawiła się w Europie w 1972 w Jugosławii, kiedy to została tam przyniesiona przez pielgrzyma z Bliskiego Wschodu.
Tyfus, który dziesiątkował armie
Tyfus plamisty, na który dzisiaj choruje się przede wszystkim w Azji i Afryce, to choroba bardzo mocno związana z okresem wojen. Dawniej pojawiała się także w więzieniach. Jej epidemiczną formę przenoszą wszy ludzkie. To właśnie tyfus przyczynił się do zdziesiątkowania armii Napoleona Bonaparte, który uderzył na Moskwę.
)
Grypa ‘’Hiszpanka’’
Pandemia grypy "Hiszpanki" jest tą, do której odwołujemy się najczęściej - zwłaszcza w początkach obecnej pandemii COVID -19 porównywano oba zagrożenia. Hiszpanka czyniła spustoszenie w Europie i na świecie lat 1918 - 1920. Podaje się bardzo różne dane dotyczące liczby ofiar - od 20 do nawet 50 milionów ofiar. Bardzo charakterystyczne i trudne było jednak to, że życie tracili przede wszystkim ludzie młodzi. Choroba i jej powikłania atakowały najmocniej płuca.
Epidemia grypy hiszpanki. Kobiety w maskach chirurgicznych w Brisbane w Australii, 1919 r. Fot. State Library of Queensland /domena publiczna
Zobacz też: Przez 10 lat byli trzymani na wyspie, mimo że nie zarażali. "Nazwali Spinalongę obozem koncentracyjnym"
